Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών: Η Επιστροφή του Βασιλιά | Fantasy Series #10.3

Artwork από την Sara Kipin

Στο προηγούμενο άρθρο μιλήσαμε για το πώς η απλοϊκή, αρχετυπική προσέγγιση του Tolkien στην μάχη καλού και κακού, είχε σαν αποτέλεσμα να υιοθετηθεί από διάφορα κινήματα ανεξαρτήτως εποχής ή ιδεολογίας, που έβλεπαν τις ιδέες τους να αντανακλώνται στην τριλογία του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών. Φυσικά, αυτή η απλότητα, σε συνδυασμό με την επιτυχία της τριλογίας και την τεράστια επιρροή της στο είδος του φανταστικού, δεν θα μπορούσε παρά να προσεγγίσει επικριτές.

Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα, είναι το κείμενο του Michael Moorcock με τίτλο “Epic Pooh”, στο οποίο ασκεί κριτική στον Tolkien, όσο και στο γενικότερο ύφος που καλλιέργησαν οι “Inklings” (ο λογοτεχνικός κύκλος στον οποίο ανήκαν, μεταξύ άλλων, ο Tolkien αλλά και ο C. S. Lewis, συγγραφέας των Χρονικών της Νάρνια). Ο κατά πολύ νεότερος του Tolkien συγγραφέας του φανταστικού, China Mieville, έχει παρόμοιες απόψεις σε μια ενδιαφέρουσα ομιλία του για το έργο του Tolkien και το φανταστικό, από την δική του (αρκετά πολιτικοποιημένη, οφείλουμε να σημειώσουμε) σκοπιά. Άλλες “κατηγορίες” έχουν να κάνουν με τον χαρακτηρισμό της τριλογίας ως λογοτεχνίας “φυγής”, την υπερβολική αγάπη που δείχνει ο Tolkien προς τον θεσμό της μοναρχίας και άλλα αρκετά ενδιαφέροντα θέματα που, όμως, ξεφεύγουν από το ύφος και τον στόχο μιας παρουσίασης βιβλίων.

Κάθε έπος, όμως, οφείλει να οδηγήσει τον ήρωά του στο σκοτεινότερο δυνατό σημείο, πριν του επιτρέψει να ανακάμψει. Και, όπως η Επιστροφή του Βασιλιά βρίσκει τον Frodo μόνο, τραυματισμένο και αιχμάλωτο των Orc, έτσι κι εμείς θα πρέπει να “βαρύνουμε” το κλίμα και να κάνουμε μια σύντομη αναφορά στον μεγάλο αριθμό επικριτών που έχουν γράψει για τον ρατσισμό στο έργο του Tolkien…

ΟΙ “ΚΑΚΟΙ” ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Όπως αναφέραμε και στο άρθρο για τους Δύο Πύργους, ο Tolkien δεν έγραφε αλληγορικά. Σύμφωνα, λοιπόν με τον ίδιο, παρόλες τις επιρροές από τον πραγματικό κόσμο στην δημιουργία των βιβλίων, οι φυλές του της Μέσης-Γης δεν έχουν άμεση συσχέτιση με πραγματικούς λαούς.

Η αλήθεια βέβαια είναι πως αν κανείς διαβάσει τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών ψάχνοντας για συσχετισμούς, αργά ή γρήγορα θα τους βρει. Οι “ευγενείς” άνθρωποι του Rohan και της Gondor είναι προφανώς φυλές της βόρειας Ευρώπης. Οι Easterlings και οι Haradrim παίζουν τον ρόλο των Ασιατών και Αφρικανών. Η “Black Speech” των Orc είναι βασισμένη στην τουρκική γλώσσα, ενώ η γλώσσα των Νάνων στην εβραϊκή. Και κάπου εκεί είναι που τα πράγματα περιπλέκονται.

Χωρίς κάτι τέτοιο να αναφέρεται ξεκάθαρα, ο Tolkien αφήνει να εννοηθεί πως, στην Μέση-Γη, σκουρόχρωμος συνεπάγεται κακός ή τουλάχιστον ύποπτος. Τα Ξωτικά και οι βασιλείς του Numenor (οι πρόγονοι του Aragorn) έχουν “αγνό αίμα”, ενώ όλοι οι μη “ευρωπαϊκοί” λαοί ανθρώπων εμφανίζονται ως υπηρέτες του Sauron (παρόλο που ο Tolkien υπονοεί πως, σε αντίθεση με τα Orc, η “κακία” τους δεν είναι έμφυτη και μάλλον βρέθηκαν απλά στο λάθος μέρος την λάθος στιγμή). Από την άλλη οι Νάνοι, αν και ανήκουν στους ευγενείς λαούς της Μέσης-Γης, μοιάζουν αρκετά με εβραϊκές καρικατούρες, που μονίμως τιμωρούνται για την φιλαργυρία τους. Μια ενδιαφέρουσα προσθήκη στην ήδη άβολη ατμόσφαιρα μας έρχεται από την ελληνική μετάφραση της Συντροφιάς του Δαχτυλιδιού, όπου η επανειλημμένη περιγραφή των Νάζγκουλ από τα Χόμπιτ ως “black shaped” μεταφράζεται ως “οι Μαύροι”.

Όλα τα παραπάνω είναι αρκετά για να βάλουν έναν αναγνώστη σε σκέψεις αλλά, φυσικά, η ερώτηση “Είναι ο Tolkien ρατσιστής;” δεν θα μπορούσε να απαντηθεί με ένα απλό ναι ή όχι, κυρίως επειδή δεν θα ήταν δίκαιο να αξιολογήσουμε ένα έργο μιας άλλης εποχής, προβάλοντας σ’ αυτό σύγχρονες ευαισθησίες και αντιλήψεις.

Ένας από τους βασικούς λόγους, εξάλλου, που εντοπίζουμε τόσο εύκολα ρατσισμό στον Tolkien είναι επειδή αναγνωρίζουμε στα αρχέτυπα και την γλώσσα που χρησιμοποιεί παρομόμοιους συμβολισμούς με αυτούς που χρησιμοποίησαν και οι Ναζί στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο ίδιος ο Tolkien είχε απόλυτη επίγνωση αυτής της ομοιότητας, η οποία ήταν ένας από τους λόγους που είχε την χειρότερη άποψη για την ναζιστική Γερμανία. Είχε μάλιστα γράψει σε μια επιστολή προς τον γιο του: “Έχω σ’ αυτόν τον Πόλεμο [τον Β’ Παγκόσμιο] ένα προσωπικό κίνητρο– το οποίο θα με έκανε πολύ καλύτερο στρατιώτη στα 49 μου, απ’ ότι ήμουν στα 22: ενάντια στον ανόητο, αδαή Αδόλφο Χίτλερ. […] Κατέστρεψε, διαστρέβλωσε, παρερμήνευσε και κατέστησε για πάντα κατακριτέο, το ευγενές βόρειο πνεύμα, μια μοναδική συνεισφορά στον Ευρωπαϊκό πολιτισμό, το όποιο τόσο πολύ αγάπησα και προσπάθησα να διατηρήσω στην αγνή του μορφή”.

Ο ρατσισμός στο έργο του Tolkien έχει αναλυθεί εκτενώς από μελετητές με πολύ περισσότερες γνώσεις επί του θέματος και πολύ περισσότερες λέξεις στην διάθεσή τους από τον συντάκτη αυτού του άρθρου, οπότε θα πρότεινα σε όποιον ενδιαφέρεται να το ψάξει και μόνος του για να βγάλει τα συμπεράσματά του.

ΤΟ ΞΕΚΑΘΑΡΙΣΜΑ ΤΟΥ ΣΑΪΡ

Φτάνοντας στο τέλος της τριλογίας, συμβαίνουν μερικά πράγματα που θα χαρακτηρίζαμε ως αναμενόμενα. Ο Frodo φτάνει τελικά στον στόχο του, το Δαχτυλίδι καταστρέφεται, οι “καλοί” κερδίζουν τον πόλεμο, το Gollum τιμωρείται για την κακία του και ο Aragorn κάθεται στον θρόνο της Gondor. Άρα “έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα”, σωστά; Λάθος. Γιατί η αποστολή της Συντροφιάς μπορεί να έληξε, αλλά ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών δεν τελειώνει εκεί.

Η επιστροφή των Χόμπιτ στην πατρίδα τους δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση και ο Tolkien αφιερώνει αρκετές σελίδες ακόμη στο τι βρίσκουν γυρνώντας στο Shire. Οι σελίδες αυτές είναι για πολλούς ανούσιες και κάνουν ζημιά στη δομή της αφήγησης αλλά, όπως είπαμε και στο πρώτο μέρος, ο Tolkien δεν ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για το format της εμπορικής λογοτεχνίας. Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών τελειώνει με την επίγνωση ότι τα προβλήματα δεν εξαφανίζονται από τον κόσμο αλλά και πως, μετά από ένα τόσο μεγάλο ταξίδι, είναι αδύνατον να γυρίσει κανείς τη ζωή που είχε πριν, χωρίς να έχει αλλάξει σημαντικά.

Και κάπως έτσι, με το τελευταίο κεφάλαιο της Επιστροφής του Βασιλιά και την αναχώρηση του Frodo από τα Γκρίζα Λιμάνια φτάσαμε στο τέλος. Σχεδόν. Γιατί, φυσικά, ένα αφιέρωμα σε βιβλία γεμάτα χάρτες, υποσημειώσεις και γενεαλογικά δέντρα δε θα μπορούσε να μην έχει δικά του “Παραρτήματα”, στα οποία θα μιλήσουμε για τα υπόλοιπα βιβλία του Tolkien, για το πώς αναπαραστάθηκε η Μέση-Γη σε διαφορετικά Μέσα και θα προσπαθήσουμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα του τι είναι τελικά αυτό που κάνει τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών μια από τις δημοφιλέστερες ιστορίες όλων των εποχών…

Διαβάστε το Fantasy Series #10.2

Διαβάστε το Fantasy Series #10.4