Ti Amo, Άμμο

Λίγα λόγια αγάπης για το Dune του Frank Herbert

Έχοντας πλέον μπει για τα καλά στη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα, και όντας σχεδόν όλοι βουτηγμένοι μέχρι τα μπούνια στην ποπ κουλτούρα (πόσο μάλλον τώρα που είμαστε όλοι κλεισμένοι σπίτι μας), μπορεί κανείς κοιτώντας τις διαθέσιμες πηγές ψυχαγωγίας να καταλάβει ότι η Επιστημονική Φαντασία ζει και βασιλεύει ανάμεσά μας[1].

Στην Επιστημονική Φαντασία υπάρχουν πολλοί «γονείς», «παππούδες», «θείοι». Από τον Ιούλιο Βερν, τον Ε. Α. Πόε, τον Άρθουρ Κλάρκ, τον Ισαάκ Ασίμωφ, η λίστα είναι μεγάλη. Αλλά παρόλα αυτά, υπάρχουν ορισμένες στιγμές στην ιστορία του είδους που μπορούν να θεωρηθούν σαφή σημεία καμπής. Και η δεκαετία του ’60 είναι μια από αυτές, με ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα την κυκλοφορία ενός βιβλίου, του Dune του Frank Herbert.

Ο Φρανκ Χέρμπερτ αγαπούσε το γράψιμο από μικρή ηλικία, και στα χρόνια πριν το Dune είχε καταλήξει να γράφει επι πληρωμή άρθρα σε εφημερίδες και περιοδικά. Μέρος της γενιάς που έζησε τον 2^ο Παγκόσμιο Πόλεμο, είχε δει τη βιαιότητά και ωμότητά του[2]. Μεγαλώνοντας σαν ενήλικος στην απαρχή του παραλογισμού του Ψυχρού Πολέμου, είχε παρακολουθήσει τον Γερουσιαστή Μακάρθυ και την ιεροεξαταστική του επιτροπή να σταυροφορεί κατά των υποτιθέμενα κομμουνιστών στη χώρα του, και είχε εργαστεί ως κειμενογράφος σε γραφείο γερουσιαστή. Επηρεασμένος από  το ελευθεριακό κλίμα της εποχής του, είχε λίγη εμπιστοσύνη σε κυβερνήσεις αλλά και ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον, με μεγάλες αλλαγές και μεγάλες ανατροπές. Είχε δοκιμάσει ψυχοτροπικά ναρκωτικά και εκτιμήσει την ουτοπική ιδεολογία των beatnicks. Είχε γνωρίσει τον Alan Watts και επηρεαστεί από την Βουδιστική και Ζεν ιδεολογία του[3], που ασκούσε επιρροή στην φιλοσοφία της αντικουλτούρας της εποχής.

Ο Φρανκ Χέρμπερτ το 1959, είναι λοιπόν η πεμπτουσία της εποχής του. Έχει ζήσει τον κυνισμό και την λογική του «κατεστημένου», αλλά και το κύμα αμφισβήτησης και ιδεολογιών που ονειρεύονταν μια σαρωτική αλλαγή του δυτικού τρόπου ζωής και σκέψης. Η χώρα του έχει περάσει δύο πολέμους στην ενήλικη ζωή του και ετοιμάζεται να αναμειχθεί ενεργά σε έναν τρίτο, σε έναν μακρινό τόπο που λέγεται Βιετνάμ, με την κρίση του Κόλπου των Χοίρων να πλησιάζει. Βρίσκεται στο Φλόρενς του Όρεγκον, σε ένα αεροπλάνο που πετά πάνω από τους αμμόλοφους που υπάρχουν εκεί. Το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης των ΗΠΑ έχει ξεκινήσει ένα πρόγραμμα εισαγωγής γρασιδιού για να καταπολεμήσει τα μετακινούμενα βουνά από άμμο και ο Χέρμπερτ, που ανέκαθεν είχε ενδιαφέρον για την οικολογία, κάνει έρευνα για τη συγγραφή ενός σχετικού άρθρου σε περιοδικό. Παρατηρώντας από ψηλά την ατελείωτη έρημο με τις αμμοθύελλες της, ο Χέρμπερτ είναι μαγνητισμένος από αυτό που βλέπει. Νιώθει δέος από την βίαιη δύναμη τους, αλλά και από την ιδέα του ότι ο άνθρωπος έχει τη βούληση και τη δύναμη να αλλάξει τόσο ριζικά τη φύση, σε ένα φαινομενικά αιώνιο και αναλλοίωτο τοπίο. Η σπίθα που θα εξελιχθεί στο Dune έχει ήδη γεννηθεί και το επικείμενο άρθρο για το περιοδικό δεν πρόκειται να δημοσιευθεί ποτέ.

Τα γεγονότα του Dune λαμβάνουν χώρα περίπου 20.000 χρόνια στο μέλλον. Η ανθρωπότητα έχει κατακτήσει τα αστέρια και βρίσκεται υπό την εξουσία του αυτοκράτορα, τυραννισμένη από ατελείωτες πλεκτάνες μεταξύ των μεγάλων Οίκων που αποτελούν την αριστοκρατία της εποχής. Το διαστρικό ταξίδι γίνεται χάρη στο spice (καρύκευμα στα ελληνικά). Το σπάνιο και εθιστικό spice επεκτείνει την ανθρώπινη ζωή, δίνει μεταφυσικές και τηλεπαθητικές ικανότητες και επιτρέπει στους πιλότους να καθοδηγούν τα διαστημόπλοια στο ατελείωτο κενό του διαστήματος. Για την αυτοκρατορία και την ανθρωπότητα, το spice είναι η ζωή και παράγεται μόνο σε έναν πλανήτη, τον Αρράκις, ένα εξαιρετικά εχθρικό για τον άνθρωπο μέρος.

Αποτελούμενος μόνο από άμμο, το νερό έχει εκεί την αξία του χρυσού. Η κυρίαρχη ζωή του πλανήτη είναι τα μήκους  εκατοντάδων μέτρων αμμοσκούληκα, που ανά πάσα στιγμή μπορούν να καταπιούν ολόκληρες ομάδες ανθρώπων ή εγκαταστάσεις. Οι άνεμοι που μαστιγώνουν την ατελείωτη έρημο του Αρράκις  μπορούν να ξεσκίσουν την ανθρώπινη σάρκα. Οι κάτοικοί του, οι νομάδες Φρέμεν, είναι και αυτοί προϊόντα του πλανήτη τους, σκληροί, περήφανοι, μυστηριώδεις και επιφυλακτικοί.

Η ιστορία ξεκινά με τον οίκο των Ατρειδών να αναλαμβάνει την διοίκηση του πλανήτη Αρράκις στη θέση των άσπονδων εχθρών τους, τους Χαρκόνεν. Εν μέσω μιας σειράς δολοπλοκιών οι Ατρείδες καταλήγουν προδομένοι από τους Χαρκόνεν αλλά και τον Αυτοκράτορα. Στο μακελειό που ακολουθεί ο Οίκος των Ατρειδών ουσιαστικά εξαφανίζεται και ο Πωλ Ατρείδης, γιός του ηγέτη του Οίκου, Δούκα Λέτο,  καταφέρνει να ξεφύγει στην έρημο μαζί με την μητέρα του Τζέσικα, μέλος μιας θρησκευόμενης ομάδας γυναικών με ψυχικές δυνάμεις που ασκούν δύναμη και εξουσία στον κατά τα άλλα ανδροκρατούμενο γαλαξία. Έχοντας ήδη δείξει ορισμένα υπερφυσικά σημάδια, ο Πωλ αρχίζει να δημιουργεί στους Φρέμεν που τον δέχονται την υποψία ότι μπορεί να είναι ο μεσσίας που σύμφωνα με τις προφητείες θα αλλάξει την μορφή του Dune και θα οδηγήσει τη φυλή τους σε μια νέα εποχή.

Οι νεωτερισμοί και διαφορές του Dune σε σχέση με την επικρατούσα μορφή της Επιστημονικής Φαντασίας της εποχής είναι πολλές. Αντλώντας τόσο από την «σκληρή» Επιστημονική Φαντασία του Άρθουρ Κλαρκ και του Ισαάκ Ασίμωφ[4], κλασσικούς συγγραφείς όπως ο Σέξπηρ και οι αρχαίοι τραγωδοί, αλλά και την pulp αισθητική του Εντγκαρ Ράις Μπάροουζ[5], το Dune ίσως για πρώτη φορά στην Ε.Φ. ανακατεύει επιτυχημένα την θρησκεία, αρχαία φιλοσοφία και διαχρονικά αρχέτυπα[6], αλλά και τους σύγχρονους προβληματισμούς του συγγραφέα που αποτελούν αντικατοπτρισμό της εποχής του: μεταφυσική, επέκταση της ανθρώπινης συνείδησης με τη χρήση ναρκωτικών, δυσπιστία και κριτική προς τις απολυταρχικές κυβερνήσεις, αντίδραση προς τη κυρίαρχη πατριαρχική δομή της κοινωνίας, ζεν, βουδισμό, καθώς και την οικολογική παρέμβαση, όπου στο βιβλίο παρουσιάζεται με την εικόνα της ριζικής αλλαγής ενός ολόκληρου πλανήτη με τρόπο που έμεινε ανεξίτηλος στην Επιστημονική Φαντασία.

Και οι διαφορές αυτές ήταν που έκαναν το βιβλίο δύσκολα αποδεκτό, τουλάχιστον στην αρχή. Το –τεράστιο για την εποχή του, στις 600 σελίδες- Dune, απορρίφθηκε κοντά στις 20 φορές μέχρι να εκδοθεί και με μέτριες πρώτες  πωλήσεις έκανε σταδιακή αίσθηση (το βραβείο Hugo που κέρδισε βοήθησε ασφαλώς), χτίζοντας ένα ολοένα και αυξανόμενο κοινό ανάμεσα στους κύκλους της αντικουλτούρας, αλλά και τον ευρύτερο καλλιτεχνικό κόσμο, που ελκόταν από τις μοντέρνες ιδέες που παρουσίαζε.

Φυσικά, παρόλη την φρεσκάδα που έφερε, το Dune διαθέτει και ορισμένες πτυχές τις οποίες είναι δύσκολο να κρίνουμε με το ίδιο πρίσμα, όπως 55 χρόνια πριν. Ο Πωλ Ατρείδης, πέραν των ομοιοτήτων με τον Λόρενς της Αραβίας, φέρει αρκετές  ομοιότητες με την παραδοσιακή μορφή του «λευκού σωτήρα», που έρχεται να σώσει τους φτωχούς και ανίδεους που χρειάζονται την παρέμβαση του για να σωθούν. Και φυσικά υπάρχουν οι ίδιοι οι Φρέμεν, οι οποίοι με μια πρώτη ανάγνωση μπορούν να παρεξηγηθούν ως μια κόπια των Βεδουίνων. Και πράγματι οι ομοιότητες είναι πολλές. Από τη ζωή των Φρέμεν μέχρι την χρήση λέξεων όπως Τζιχάντ και Μπούρκα, ως και μια φαινομενικά ρομαντικοποιημένη αναπαράσταση του τρόπου ζωής τους και της σχέσης μεταξύ των φυλών τους.

Όσον αφορά το μοτίβου του λευκού σωτήρα, ενώ αυτό είχε περίτεχνα αποφευχθεί σε μεταγενέστερα βιβλία Φαντασίας (βλέπε τα Wheel of Time του Ρόμπερτ Τζόρνταν), παρόλα αυτά είναι κάτι που συναντάται και πρόσφατα: δεν έχει παρά να ρίξει κανείς μια ματιά στην κατάξανθη και ολόλευκη Khaleesi που έρχεται να οδηγήσει και να σώσει τις βάρβαρες σκουρόχρωμες νομαδικές φυλές. Η διαφορά του Dune έγκειται σε τρία μέρη. Πρώτον, αξίζει να σημειωθεί ότι τα μοτίβα εδώ χρησιμοποιούνται από τον συγγραφέα σε μια εποχή λιγότερο «φορτισμένη» από την μετά ISIS και 11^η Σεπτεμβρίου εποχή μας. Ειδομένο από την οπτική των μεσών του 20^ου αιώνα, ο Χέρμπερτ αντλεί με θαυμασμό και σεβασμό από έναν αριθμό πολιτισμών που δεν είχαν καμία αξιόλογη εκπροσώπηση στο λογοτεχνικό γένος της Φαντασίας. Δεύτερον, ο Χέρμπερτ όχι μόνο αναμιγνύει έναν αριθμό από κουλτούρες, ιδεολογίες και πεποιθήσεις  για να φτιάξει τη δική του, όπως Βουδισμό, Ζεν, ισότητα μεταξύ των φύλων κ.α., αλλά αντιμετωπίζει τους Φρέμεν και με διαφορετικό τρόπο. Αντί να έχουμε μια φυλή «βάρβαρων» που περιμένουν τη σωτηρία και ουσιαστικά παίζουν τον ρόλο κομπάρσων στο παρασκήνιο, οι Φρέμεν είναι στο επίκεντρο του Dune. Είναι η πολιτισμική αλλά και ηθική καρδιά του όλου έργου και η διαμόρφωση του κεντρικού χαρακτήρα επηρεάζεται έντονα από την ηθική και τη κοινωνία τους. Τρίτον, το μοτίβο του «μεσσία» χρησιμοποιείται από τον Χέρμπερτ συνοδευόμενο από έναν έντονο προβληματισμό, τόσο για την τυφλή υπακοή που μπορεί να προκαλέσουν τέτοια άτομα, όσο και την επιρροή στον ψυχισμό που μπορεί να έχει σε κάποιον αυτή η λατρεία, αλλά και τις επιπτώσεις που μπορεί να έχουν οι πράξεις ανθρώπων που έχουν την πεποίθηση ότι δρουν για λογαριασμό της μοίρας.

Τέτοιου είδους λοιπόν ηθικές αντιφάσεις, όπως π.χ. το γεγονός ότι η εκπλήρωση της «προφητείας» ουσιαστικά μπορεί να σημαίνει την εξαφάνιση μιας ολόκληρης κουλτούρας, προκύπτουν εσκεμμένα, εν μέσω μιας σωρείας προβληματισμών σχετικά με τις συνέπειες που φέρνουν οι σαρωτικές αλλαγές της επέμβασης του ανθρώπου, τόσο στη φύση όσο και στον συνάνθρωπο, ο θρησκευτικός φανατισμός, η ελεύθερη βούληση. Εν τέλει η κυριότερη παρακαταθήκη του Dune είναι η απόδειξη ότι η Επιστημονική Φαντασία μπορούσε να προκαλέσει, να εκθέσει και πειραματιστεί, βαδίζοντας σε δρόμους τους οποίους το είδος μόνο διστακτικά είχε διαβεί μέχρι τότε. Έχοντας επηρεάσει αμετάκλητα την πορεία του είδους[7], δίκαια σήμερα θεωρείται ένα από τα κορυφαία και σημαντικότερα έργα Επιστημονικής Φαντασίας.

Το βιβλίο είχε μόλις δύο απόπειρες μεταφοράς του στην μικρή και την μεγάλη οθόνη αντίστοιχα, καθεμία με τις δυνάμεις και τις αδυναμίες της. Η πιο πρόσφατη ήταν η τηλεοπτική μεταφορά προ 20ετίας από το κανάλι Sci Fi (πλέον γνωστό ως SyFy), μια όσο το δυνατόν πιστή μεταφορά του έργου, αλλά φορτισμένη με τα ελαττώματα που αναπόφευκτα θα προέκυπταν από τις δυνατότητες της εποχής τόσο οικονομικά αλλά και καλλιτεχνικά (μη ξεχνάμε ότι το 2000, ο προϋπολογισμός του ενός δις που αναμένεται να έχει η σειρά του Amazon για τον κόσμο του Τόλκιν θα ακουγόταν ως παρανοϊκή). Η δεύτερη είναι η πολυσυζητημένη ταινία του David Lynch, η οποία αν και ανεκτίμητη όσον αφορά την οπτική απεικόνιση του κόσμου του Dune, ταλαιπωρήθηκε από μια σειρά προβλημάτων, περιπετειών, αλλαγών παραγόντων, σκηνοθετών και εμπλεκομένων, και αλλοιώθηκε τόσο πολύ από τη παρέμβαση του στούντιο, που ως και ο ίδιος ο Lynch την έχει αποκηρύξει και αρνείται καν να αναφερθεί σε αυτή. Παρόλα αυτά η ίδια η ταινία όσο και τα παρασκήνια της δημιουργίας της χρειάζονται οπωσδήποτε ένα ολόκληρο ξεχωριστό άρθρο από μόνα τους[8].

Θετική ή αρνητική λοιπόν, η κινηματογραφική κληρονομιά του Dune παραμένει βαριά. Απομένει στην πιο πρόσφατη ταινία που θα μας έρθει αυτόν τον Δεκέμβρη από τον Denis Villeneuve, για να δούμε όχι μόνο αν ο καταξιωμένος σκηνοθέτης θα καταφέρει να μιμηθεί ή και να ξεπεράσει την σκηνοθετική επιτυχία του Blade Runner 2049, αλλά και το πως ένα έργο με τόσους προβληματισμούς, προεκτάσεις όπως και αμφιλεγόμενα υπό το σύγχρονο πρίσμα στοιχεία, θα αποτυπωθεί στο σημερινό Χόλυγουντ και τις σύγχρονες ευαισθησίες του.

—— ~ Παράρτημα ~ ——

[1] Η Επιστημονική Φαντασία μπορεί από κάποιους να θεωρηθεί ως το έτερον δέος του γένους του Φανταστικού, τις δυό κολώνες πάνω στις οποίες έχει χτιστεί μεγάλο μέρος της λογοτεχνίας που βασίζεται στο ουσιαστικό που μοιράζονται τα δύο είδη. Ο όρος «φαντασία» στη προκειμένη περίπτωση όμως δεν εννοείται με την κλασσική έννοια (γιατί φυσικά ολάκερη η λογοτεχνία εμπεριέχει φαντασία), αλλά με μια περισσότερο «ρομαντική». Στα περισσότερα είδη Φάντασυ και Επιστημονικής Φαντασίας, σκοπός του δημιουργού δεν είναι απλά να μας παρουσιάσει μια ιστορία «προσγειωμένη» στην πραγματικότητα, αλλά να δημιουργήσει καταστάσεις, χαρακτήρες και γεγονότα που δεν υφίστανται. Αρκετές μάλιστα φορές δημιουργείται ένας εντελώς νέος και διαφορετικός κόσμος από τον δικό μας, εν ολίγοις ταξιδεύοντάς μας σε κάτι το εντελώς…φανταστικό.

[2] Έστω και σχετικά ανώδυνα, καθώς ο ίδιος υπηρέτησε ως φωτογράφος.

[3] Πέραν των αρκετών Βουδιστικών ιδεών που είναι διάσπαρτες στο Dune, σημειώνουμε και την ονομασία μιας θρησκείας που παίζει σημαντικότατο ρόλο στο σύμπαν του βιβλίου, με την ονομασία Zensunni (Ζεν, από τον Βουδισμό Ζεν, και Σούνι, η κύρια σέχτα της θρησκείας του Ισλάμ)

[4] Πιο συγκεκριμένα το Foundation Trilogy.

[5] Όπου ουσιαστικά έπαιρνες μεσαιωνικά παραμύθια με πριγκίπισσες και στιβαρούς αρρενωπούς σωτήρες, τους έβαζες στα χέρια ακτινοπίστολα και τους τοποθετούσες στον Άρη.

[6] Η γενικότερη επιρροή του Χέρμπερτ από την Ελληνική τραγωδία (και συγκεκριμένα μεταξύ άλλων την τραγωδία του Σοφοκλή Οιδίπους Τύραννος), βρίσκεται σε ολόκληρο το έργο, από βασικά στοιχεία της δομής του, μέχρι και σε κύριες ονομασίες (β. Οίκος των Ατρειδών).

[7] Επιρροή τόσο λογοτεχνική αλλά και κινηματογραφική, με γνωστότερο παράδειγμα το Star Wars. Οι πρώιμες μορφές  του σεναρίου της ταινίας A New Hope, είχε πάμπολλες ομοιότητες με το Dune. Εν τέλει μπορεί κανείς να δει σημεία αναφοράς σε αρκετά μέρη της τριλογίας, όπως ο πλανήτης Tatooine, ο Jaba the Hutt, το όχημα Sandcrawler κ.α.

[8] Αξίζει να σημειωθεί και η πρώτη χρονολογικά μεταφορά που αποπειράθηκε να γίνει από τον Alejandro Jodorowsky, ίσως η πλέον φιλόδοξη, που αποτελεί το τοπ των «ταινιών που δεν έγιναν ποτέ αλλά όλοι θα θέλαμε να δούμε». Η ιστορία της όλης απόπειρας, έχει αποτυπωθεί στο εξαιρετικό ντοκυμαντέρ του 2013, Jodorowsky’s Dune.